جنگ و صلح در احادیث (1)

چکیده :

جنگ و صلح از نگاه آموزه‏های دینی مانند سایر رفتارهای اجتماعی بشر، مشمول قوانین و قواعدی است که حاکمان، فرماندهان و لشکریان ملزم به رعایت آن‏ها هستند. حصول اهداف انسانی و اسلامی جنگ و صلح زمانی میسور است که این پدیده غیر طبیعی که گاهی ناخواسته و گاهی بر اساس ضرورت رخ می‏دهد، بر مبنای قوانین شریعت مدیریت شود.
نوشتار حاضر مشتمل بر گزیده‏ای از قواعد، احکام، آیین جنگ و صلح و دیگر آموزه‏های نظامی اسلام با تمرکز بر روایات موسوعه بزرگ حدیثی «بحارالانوار» می‏باشد. لازم به ذکر است در ارجاعات احادیث به منابع اصلی، از تخریج بحارالانوار که در پی‏نوشت آن آمده استفاده شده است.
کلمات کلیدی : جنگ، جهاد ، مرابطه ، فرماندهی ، مقابله به مثل ، جنگ روانی ، اخلاق و جنگ ، منافقان ، بغات ، سیره نظامی معصومین(علیهم السلام) .

مقدمه‏

در بررسی موضوعات سیاسی از دیدگاه احادیث به اصل مهم جهاد برمی‏خوریم؛ اصلی که موجودیت اسلام و عزت و استقلال مسلمانان وابسته به آن بوده و در دفاع از ممالک اسلامی ، و توسعه قلمرو جغرافیایی اسلام به ویژه در صدر اسلام و گسترش فرهنگ توحیدی در جهان، نقش اساسی داشته است. فلسفه تشریع جهاد و مبنای مشروعیت آن ، فارغ از ارزش‏های مادی و نژادپرستی و توسعه‏طلبیِ قدرت‏طلبان ، و دست‏یازی به ثروت‏های ملل دیگر - که در حکومت‏های غیر دینی رائج است - بر اموری انسانی و اسلامی مانند دفاع در برابر هجمه دشمنان ، تمامیت ارضی ، استقلال کشور اسلامی و حاکمیت دین و شریعت استوار است.
در این نوشتار مهم‏ترین موضوعات و مسائل جهاد را از منظر اخبار و احادیث ائمه(علیه السلام) مورد مطالعه و بررسی قرار می‏دهیم. مباحثی از قبیل: جایگاه جهاد در نظام سیاسی اسلام ، اصل دعوت ، انواع جهاد ، اهداف جهاد، شرایط جهاد ، وجوب جهاد، آیین جهاد ، صلح و صلح‏گرایی ، عقد أمان و عهد ذمه و احکام و حقوق اسیران و مانند آن.

1. جایگاه جهاد در اسلام‏

در آموزه‏های سیاسی اسلام، جهاد مهم‏ترین اصلی است که در آیات قرآن بر آن تأکید شده و در متون روایی ، احادیث فراوانی به آن اختصاص یافته است. مبتلا به بودنِ جهاد در عصر حضور و غیبت در شکل جهاد ابتدایی و دفاعی ، باعث گردیده تا این مسئله از جهات گوناگون مورد توجه و بحث و بررسی قرار گیرد. تبیین جایگاه و اهمیت جهاد در نظام سیاسی و ارزشی اسلام یکی از نکات مورد اهتمام در احادیث معصومین(علیهم السلام) می‏باشد که به آن پرداخته شده است.

1 - 1. جهاد، عامل اصلاح و سعادت‏مندی جامعه‏

در برخی از احادیث بر نقش اصلاحی جهاد در انحرافات و ناهنجاری‏های سیاسی اجتماعی تأکید شده و تنها راه علاج کجروی‏های نظری و عملی جامعه، قدرت و شمشیر معرفی شده است.

حدیث اول:

... عن عُمَرَ بن أبان ، عن أبی عبداللَّه(علیه السلام) ، عن آبائه قال: قال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) : الخیر کلّه فی السیف، و تحت ظلّ السیف، و لا یقیم الناس إلّا السیف ، و السیوف مقالید الجنّة و النار.(3)

حدیث دوم:

من خطبة لأمیرالمؤمنین(علیه السلام) أمّا بعد: فأنّ الجهاد باب من ابواب الجنّة فتحه اللَّه لخاصّة اولیائه ، و هو لباس التقوی ، و درع اللَّه الحصینة ، و جنّته الوثیقة ، ... .(4)

حدیث سوم:

... عن [موسی بن جعفر](علیه السلام) قال: قال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) : اوصی امّتی بخمس: بالسمع والطاعة و الهجرة، و الجهاد ، و من دعا بدعاء الجاهلیّة فله حثوة من حَثَی جهنّم.(5)

حدیث چهارم:

... عن حدیرة قال: ... قال [ابو عبداللَّه(علیه السلام)]: الجهاد أفضل الأشیاء بعد الفرائض فی وقت الجهاد، و لا جهاد إلّا مع الأمام... .(6)

2 - 1. جایگاه ارتش در نظام سیاسی اسلام‏

از جمله مواردی که اهمیت جهاد را آشکار می‏سازد اهتمامی است که شارع مقدس برای ارتش و نیروهای نظامی قائل شده است، در احادیث از نیروهای نظامی با عنوان «حصن» و دژ یاد شده که حفظ و اقتدار نظام سیاسی و تمامیت ارضی بلاد اسلامی ، مرهون آن است.

حدیث اول:

ومن کلامه [علی‏](علیه السلام) :... والملک راع یعضده الجیش ، والجیش أعوان یکفلهم المال....(7)

حدیث دوم:

... فالجنود باذن اللَّه حصون الرعیّة، وزین الولاة، وعزّ الدین، وسُبُل الأمن، ولیس تقوم الرعیّة الابهم.(8)

3 - 1. تقدیس شهادت و شهیدان‏

در اسلام ، اعتقاد به مبدأ و معاد از اصول مهم دین است و لازمه پذیرش دین اعتقاد به سرای دیگر است. از سوی دیگر جهادی که در نظام سیاسی اسلام مشروعیت یافته، از لحاظ ارزش معنوی و اخروی مبتنی بر اصل معاد است. از این رو مجاهدانی که جهاد می‏کنند، به آنها زندگی برتر معنوی بشارت داده می‏شود.

حدیث اول:

... عن السکونی، عن ابی عبداللَّه(علیه السلام) قال: قال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) : فوق کل ذی بِرّ بِرٌّ حتی یُقْتَل الرجل فی سبیل اللَّه فلیس فوقه برّ... .(9)

حدیث دوم:

و من کلام له [علی‏](علیه السلام) لأصحابه فی وقت الحرب:... إن الموت طالب حثیث لا یفوته المقیم و لا یعجزه الهارب، إنّ اکرم الموت القتل، والّذی نفس ابن ابی طالب بیده لألف ضربة بالسیف أهون علیّ من میتة علی الفراش.(10)

4 - 1. آمادگی نظامی «مرابطه»

در نظام بین‏الملل در هر عصر و زمان، دولتی قدرت‏مند محسوب می‏شود که دارای قوای نظامی برتر نسبت به دیگر دولت‏ها باشد. برای تأمین چنین هدفی در سیاست‏های نظامی حکومت اسلامی ، اصلی با عنوان مرابطه و «مرزداری» مطرح است که به مفهوم آمادگی نیروهای نظامی در شرایط صلح و جنگ است.
مفهوم مرابطه‏
علامه مجلسی در تعریف رباط و مرابطه می‏نویسد:
الرباط فی الأصل الأقامة علی جهاد العدوّ بالحرب، و ارتباط الخیل و إعدادها... قال القتیبی: أصل المرابطة أن یربط الفریقان خیولهم فی ثغره و کلٌّ منهما معدّ لصاحبه، فسمّی المقام فی الثغور رباطاً.(11)
وی در جای دیگر می‏گوید:
والمرابطة: الأرصاد لحفظ الثغر.(12)
آیه «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّکُمْ»، قانون کلی برای آمادگی نظامی برای همه دوران‏ها بیان کرده است.(13)
مجلسی در تفسیر این آیه از میان اقوال چندگانه، اولین قولی که نقل کرده همان معنای عام و تعمیم مفهوم قوّه بر مصادیق متعدد آن است. وی در این باره می‏نویسد:
... و اعدّوا لهم ما استطعتم من قوّة «قیل: ای کل ما یتقوّی به فی الحرب».(14)
همچنین آیه: «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا» بنابر بعضی از تفاسیر به مرابطه تطبیق داده شده است.(15)
علامه مجلسی اعداد نیرو بر حسب توان را اختصاص به عصر حضور ندانسته و آن را به عصر غیبت نیز تعمیم داده و بر رجحان مرابطه در زمان غیبت امام نظر می‏دهد:
اقول: خصوص السبب لا یدلّ علی خصوص الحکم، ویدلّ علی رجحان رباط الخیل للجهاد، و لأرهاب اعداء اللَّه، و ان کان فی زمن غیبة الامام(علیه السلام) توقّعاً لظهوره کما ورد فی الأخبار.(16)
چنانچه وی نظر علامه در منتهی را که فتوا به استحباب مرابطه داده است نقل کرده است.
ذکر العلّامة قدس سرّه فی المنتهی... و قال: ویستحبّ اتخاذ الخیل وارتباطها استحباباً مؤکّداً.(17)
و اما درباره احادیثی که در خصوص اهمیّت مرابطه و رجحان آن رسیده، باید به این نکته توجه داشت که این احادیث در عصر حضور صادر شده است. و لذا اصطلاحاتی که در آنها به کار رفته از قبیل: خیل و مانند آن ناظر به اصطلاحات رائج در عرف و فرهنگ عصر حضور می‏باشد.

حدیث اول:

فی مجمع البیان عن النبی(صلی الله علیه و آله و سلم) : و ارتبطوا الخیل فأنّ ظهورها لکم عزّ و اجوافها کنز.(18)

حدیث دوم:

... عن یوسف بن ابی اسحاق، عن الحارث، عن علی(علیه السلام) : أنّ رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) قال: الخیل معقود فی نواصیها الخیر، الی یوم القیامة، ومن ارتبط فرساً فی سبیل اللَّه کان علفه و روثه و شرابه فی میزانه یوم القیامة.(19)

حدیث سوم:

... قال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) : إنّ اللَّه وملائکته یصلّون علی أصحاب الخیل، من اتّخذها لمارق فی دینه أو مشرک.(20)

5 - 1. ترک جهاد و آثار آن‏

یکی از مباحثی که نشان دهنده اهمیت جهاد در نظام سیاسی و ارزشی اسلام است، نکوهش‏های ترک و تعطیل جهاد می‏باشد.
[عن الصادق‏](علیه السلام) قال: قال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) :... فمن ترک الجهاد البسه اللَّه ذلّاً فی نفسه، وفقراً فی معیشته، ومحقاً فی دینه، إنّ اللَّه تبارک و تعالی، أعزّ امّتی بسنابک خیلها، ومراکز رماحها.(21)

6 - 1. حرمت فرار از جنگ‏

اهتمام شارع به جهاد و نیز تأثیر آن در استحکام شریعت، موجب گردیده تا هر آن چه که باعث سستی این اصل بنیادین شود حرمت شرعی یابد. از این رو فرار از جنگ، در روایات مورد نکوهش قرار گرفته و از گناهان کبیره شمرده شده است.
دخل عمرو بن عبید علی الصادق(علیه السلام) وقرأ «إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ»(22) و قال: أحبّ أن أعرف الکبائر من کتاب اللَّه فقال: نعم یا عمرو، ثم فصّله بأنّ الکبائر... و الفرار من الزحف ومن یولّهم یومئذٍ دبره.(23)(24)

2. اهداف جنگ‏

بر خلاف مکاتب بشری که غالباً از برپایی جنگ، هدفی جز توسعه‏طلبی، غارت ثروت ملل دیگر و استعمار ندارند، در دین اسلام جهاد با هدف انسانی و الهی مشروعیت می‏یابد و دعوت به پذیرش اسلام و توحید و نیز دفاع مشروع از موجودیت و صیانت از عقیده و میهن، از اهداف اساسی آن به شمار می‏آید و در جهادی که برای احیاگری دین انجام می‏پذیرد، احیای حق و ابطال باطل، ملاک مشروعیت و حقانیت آن می‏گردد.

حدیث اول:

... عن الرضا(علیه السلام) عن آبائه، عن علیّ(علیه السلام) قال: قال النبی(صلی الله علیه و آله و سلم) : اُمرت أن اُقاتل الناس حتّی یقولوا لا اله الّا اللَّه، فاذا قالوها، فقد حرم علیّ دماؤهم و اموالهم.(25)

حدیث دوم:

اهداف جهادی که در راستای احیاگری دین و مبارزه با جائران برپا می‏گردد در سخنان امام حسین(علیه السلام) با وضوح بیشتری بیان شده است.
قال [الحسین‏](علیه السلام) فی مسیره إلی کربلا:... ألا ترون أنّ الحق لا یعمل به و أنّ الباطل لا ینتهی عنه، لیرغب المؤمن فی لقاء اللَّه محقّاً، فأنّی لا أری الموت إلّا الحیاة، ولا الحیاة مع الظالمین إلّا بَرَماً... .(26)

پي نوشت :

1) بخشی از پروژه بزرگ احادیث سیاسی است که در پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی در دست انجام است.
2) حجة الاسلام سلطان محمدی پژوهشگر پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی.
3) بحارالانوار، ج 97، ص 9، ح 10؛ أمالی الصدوق، ص 578.
4) بحارالانوار، ج 97، ص 8 - 7، ح 2؛ نهج البلاغة «عبده»، ج 1، ص 63.
5) بحارالانوار، ج 97، ص 15، ح 38؛ نوادر الراوندی، ص 21.
6) بحارالانوار، ج 96، ص 10، ح 28.
7) بحار الانوار، ج 75، ص 83، ح 78.
8) بحارالانوار، ج 33، ص 603، ح 744؛ نهج البلاغه، نامه 53.
9) بحارالانوار، ج 71، ص 61 - 60، ح 25؛ الکافی، ج 2، ص 348.
10) بحارالانوار، ج 97، ص 40، ح 44؛ نهج البلاغة، ج 2، ص 3؛ بحارالانوار، ج 33، ص 455، ح 672.
11) بحارالانوار، ج 77، ص 311؛ بیان؛ بحارالانوار، ج 55، ص 26، بیان.
12) بحارالانوار، ج 57، ص 228، بیان؛ بحارالانوار، ج 32، ص 262، بیان.
13) بحارالانوار، ج 97، ص 62؛ همچنین به آیه: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا» نیز در باب مرابطه استناد شده است؛ آل عمران (3)، آیه 200. آیه مذکور در متن، آیه 60 سوره انفال است.
14) بحارالانوار، ج 61، ص 159 - 158، تفسیر.
15) بحارالانوار، ج 68، ص 195، ح 3؛ الکافی، ج 2، ص 81.
16) بحارالانوار، ج 61، ص 159 - 158تفسیر.
17) بحارالانوار، ج 61، ص 216، بیان.
18) بحارالانوار، ج 61، ص 159، تفسیر؛ مجمع البیان‏ج 4، ص 555.
19) بحارالانوار، ج 61، ص 165، ح 9، مجالس ابن الشیخ، ص 244.
20) بحارالانوار، ج 61، ص 174، ح 29؛ نوادر الراوندی، ص 34.
21) بحارالانوار، ج 97، ص 9 - 8، ح 6؛ أمالی الصدوق، ص 577.
22) نساء (4)، آیه 31.
23) أنفال (8)، آیه 16.
24) بحارالانوار، ج 47، ص 216، ح 4؛ المناقب، ج 3، ص 375؛ بحارالانوار، ج 65، ص 260، ح 18؛ الکافی، ج 2، ص 280؛ بحارالانوار، ج 85، ص 25، بیان؛ همان، ص 27 - 25، بیان.
25) بحارالانوار، ج 65، ص 242، ح 2.
26) بحارالانوار، ج 75، ص 117 - 116، ح 1؛ المجالس، ص 362.
منبع:فصلنامه علوم سیاسی ، شماره 34
/ن